Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve - Wikipedia, slobodna enciklopedija - Википедија, слободна енциклопедија
Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve
Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve, po kritičarima koji uglavnom dolaze iz ljevičarskih i građanskih krugova u Srbiji, podrazumeva ideološke koncepcije koje SPC zastupa i političke akcije koje sprovodi u javnosti.
Poslednjih godina, političko delovanje SPC izaziva brojne kontroverze u javnosti zbog promovisanja klerikalizma, nacionalizma i monarhije, kao i zbog protivljenja evropskim integracijama, ženskoj ravnopravnosti, pravima seksualnih manjina i dr.
Analitičari govore o dubokoj klerikalizaciji Republike Srbije i njenom kretanju u pravcu spajanja vere i države.[1] Poznato je Đorđevićevo zapažanje da u Srbiji danas Srpska pravoslavna crkva ima onu ulogu koju je pod Titom imao Savez komunista.[2] SPC osim u Srbiji, uticajno politički deluje i u nekim drugim republikama bivše Jugoslavije, poput Crne Gore i Bosne i Hercegovine.
Kritičari podsećaju da bi Crkva trebalo biti "više hrišćanska, a manje politička institucija"[1], da je misija Crkve evangelizacija, a ne klerikalizacija[3] i da je Crkva spasenjska ustanova a ne politička organizacija.[4]
I pored svih kritika, SPC je i dalje institucija kojoj se najviše veruje u Srbiji (Stratedžik marketing, 2008).
-
Iako ideologija Srpske pravoslavne crkve nije otvoreno izložena u njenim formativnim dokumentima, proučavaoci nastoje da utvrde ideološke koncepcije po kojima se njeni pripadnici upravljaju. Po kritičarima, idelogija Srpske pravoslavne crkve se temelji na kosovskom mitu i svetosavskom nacionalizmu, koji ima obeležje kulta nacije.[5] Crkveni ideolozi instrumentalizuju pojedine teološke pojmove, kao npr. svetosavlje i sabornost, kojima pridaju novo političko značenje.[6]
Po pitanju društvenog uređenja, politička idelogija SPC se oslanja na tradicionalni slogan desnice: „bog na nebu, kralj na zemlji, domaćin u kući”.[7] Istoričar Petar Atanacković smatra da je suština ideološkog programa SPC sadržana u tezi da snažna srpska država u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvom treba zajednički da predvode jedno, u svakom pogledu homogeno, srpsko društvo.[7] On zaključuje da Srpska pravoslavna crkva „očito teži postizanju jednog staleškog poretka“, koji je postojao u srednjem veku, ali koji je izgubljen i koji stoga treba oživeti.[7] Sledstveno tome, propagira se shvatanje da je opasno sve što narušava homogenost, odnosno sve što nije Srpska pravoslavna crkva, a što je posebno usmereno prema manjinama - verskim, etničkim i seksualnim - koje se predstavljaju kao „problem“ srpskog društva.[8]
Bitan aspekt je i teorija zavere. Crkveni diskurs odlikuje stalno pominjanje zavere celog sveta protiv Srba.[9] Crkveni autori su razvili svojevrsnu političku mitologiju po kojoj se čitav svet, pod okriljem Antihrista, ujedinio protiv Srba, koji jedini čuvaju veru u pravog boga.[8] Evropske integracije se tumače u kontekstu judeo-masonske ili vatikanske zavere, a nedaće koje su zadesile srpski narod se tumače neprijateljstvom i zavišću drugih što su jedino Srbi sačuvali pravu veru. Ponekad se uz Srbe navode i Rusi kao glavni protivnici Antihrista.[8]
Mnogo je pisano o antizapadnjaštvu i anti-evropskom opredeljenju Srpske pravoslavne crkve.[6] Zvanična crkvena publikacija Pravoslavlje često govori o zaveri Zapada u cilju "duhovnog genocida" srpskog naroda. Oni koji misle drugačije, odnosno pro-zapadno orjentisani građani, su redovno žigosani kao izdajnici, nesrbi, evroslinavci, novodobci, jeretici, itd.[6]
Predstavnici Srpske pravoslavne crkve su tokom jugoslovenskih ratova zagovarali stvaranje Velike Srbije.[10] Simptomatično je da zvanična SPC uvek šalje poruku koja je umerenija, a da praktičnom delatnošću, ili preko izjava pojedinih episkopa, daje daleko agresivnije poruke (o Evropi i evropskim integracijama, drugim religijama, i slično).[6]
Krajem 19. i početkom 20. veka, srpska crkva i država vodile su propagandnu delatnost među makedonskim Slovenima koji su do balkanskog rata ostali u Otomanskom carstvu.[11]
Mitropolit Gavrilo Dožić je bio na čelu grupe od 18 poslanika crnogorskog parlamenta koja je u novembru 1918. odnela u Beograd svoju odluku o ujedinjenju sa Srbijom.
Neposredno po proglašenju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine, kralja Aleksandra je doneo dekret kojim su sve mjesne pravoslavne crkve (mitropolije i episkopije) stavljene pod nadležnost srpske crkve. Do tada su postojale mitropolija dabrobosanska u Bosni i Hercegovini pod jurisdikcijom Carigrada, patrijaršija u Sremskim Karlovcima u Habsburškoj Monarhiji (upisana šesta po redu u diptihu pravoslavnih crkava), zasebna Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, itd.[12] SPC je, u dogovoru sa Carigradskom Patrijaršijom, dignuta na nivo patrijaršije, a 19. septembra 1919. godine Carigradska patrijaršija joj je za 800.000 franaka ustupila jurisdikciju nad pravoslavnim vernicima Makedonije.[13] Tada je ukinuta i zasebna Pravoslavna crkva u Crnoj Gori a njena imovina je pripala Srpskoj pravoslavnoj crkvi.[14] 1920. godine je uspostavljena jedna Srpska pravoslavna crkva u jednoj državi – Kraljevini SHS.[15]
Krajem 1930-ih godina, unutar Srpske pravoslavne crkve je razvijena ekstremno desna ideologija svetosavskog nacionalizma. Glavni ideolog svetosavskog nacionalizma je bio Nikolaj Velimirović (1880-1956), episkop SPC, čiji politički stavovi do danas izazivaju podeljenost javnosti.[16][17][18] Velimirović je zastupao tzv. hrišćanski nacionalizam[19], a terminom svetosavlje je naglašavao etnički srpski karakter, nasuprot univerzalnom karakteru hrišćanske crkve.[20] U svom predavanju na Kolarčevom univerzitetu u Beogradu 1937. godine je izneo već čuvenu tvrdnju da je nastojanje Adolfa Hitlera na stvaranju nemačke nacionalne crkve slično ideji Svetog Save o stvaranju srpske nacionalne crkve.[21]
Velimirović je propagirao odbacivanje "svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija", uključujući demokratiju, jednakost, individualizam, religioznu toleranciju i druge vrednosti humanizma i prosvećenosti.[19] Izrazito anti-komunističko opredeljenje Velimirovićeve ideologije je nastalo delom pod uticajem Ruske zagranične crkve, osnovane 1921. u Sremskim Karlovcima, od pripadnika ruske „bele“ emigracije koji su nakon ruske revolucije izbegli u Kraljevinu Jugoslaviju.[22]
-
Četnici Draže Mihailovića, čiji je cilj bio restauracija monarhije Karađorđevića i stvaranje Velike Srbije, su tokom Drugog svetskog rata imali značajnu podršku Srpske pravoslavne crkve.[23] Veći dio sveštenstva i skoro čitav episkopat Srpske pravoslavne crkve je tokom rata sarađivao sa organizacijom Draže Mihajlovića.[24][23] Tokom rata su čak i neki pravoslavni sveštenici postali četnički komandanti, poput Momčila Đujića i Sava Božića.[23]
Pod ideološkim uticajima episkopa Nikolaja Velimirovića, Dimitrije Ljotić je osnovao svoj pro-fašistički pokret Zbor, koji je tokom nemačke okupacije Srbije godine stavljen u službu nacističkog režima. Glavna načela Zbora su bila: anti-komunizam, borba protiv „jevrejske zavere“ i zalaganje za staleško uređenje države.[19] Tokom nemačke okupacije (1941-44), antisemitizam je postao jedna vrsta "kulturološkog rodnog pojma" koji je kao jevrejske izume, između ostalog, obuhvatao komunizam, demokratiju, liberalizam, kapitalizam i ostalo.[25] U svojoj knjizi „Kroz tamnički prozor“, koju je 1944. godine napisao kao počasni zatvorenik (Ehrenhaftling) u nemačkom logoru Dahau, Velimirović za izbijanje Drugog svetskog rata optužuje gotovo sve savremene ideologije Evrope, osim fašizma, a njihov izum pripisuje Jevrejima, odnosno „njihovom ocu Đavolu“[26][27]:
- "Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola."
Zbog ovog i drugih tekstova, mnogi autori smatraju Velimorovića za bitnog ideologa srpskog antisemitizma.[28][29] Po izlasku iz logora, episkop Nikolaj Velimirović je u nadgrobnoj besedi kolaboracionisti Dimitriju Ljotiću 1945. istakao da je on bio veliki „hrišćanski državnik“ i da sada „pripada nebeskoj Srbiji“.[30] Po okončanju fašističke okupacije i uspostavi nove komunističke vlasti, Velimirović je, zbog bliskosti sa Ljotićem i njegovom organizacijom Zbor, izbegao iz zemlje.[19]
-
Nakon drugog svetskog rata Jugoslavija je postala republika i izvršena je dosledna sekularizacija društva. Srpska pravoslavna crkva je u periodu SFRJ bila odvojena od države i predstavljala je versku instituciju bez političkog autoriteta.[31] U SFR Jugoslaviji Nikolaj Velimirović je smatran saradnikom fašista i izdajnikom.[29] Poslije rata, dobar dio sveštenstva i episkopa SPC zauzeli su neprijateljski stav prema novoj Jugoslaviji. Naročito je bila izražena veza jednog dela pravoslavnog sveštenstva sa četničkom emigracijom.
Iako u tom periodu Srpska pravoslavna crkva nije politički delovala, pod njenim okriljem su nastavljeni da se razvijaju određeni aspekti ideologije svetosavskog nacionalizma, posebno njen anti-ekumenski karakter, u čemu su prednjačili episkop Justin Popović i njegovi učenici.[32][33]
Period nakon Titove smrti [uredi - уреди]
Ubrzo nakon Titove smrti, 1982. godine je grupa sveštenika sa Uba optužila crkvu da je režimska i tražila da izađe iz pasivizacije, na šta im je patrijarh German jasno odgovorio:
| “ | Srpska pravoslavna crkva se u socijalističkoj Jugoslaviji drži reda i poretka.[31] | ” |
| | |
Međutim, ovakvi zahtevi su unutar crkvenih struktura postajali sve učestaliji. Iste godine 21 sveštenik, među kojima i tri ugledna teologa monaha, Atanasije Jeftić, Irinej Bulović i Amfilohije Radović, uputili su „Apel“ najvišim državnim organima Srbije i Federacije, tražeći zaštitu Srba na Kosovu. Nakon toga je grupa episkopa SPC-a o Kosovu govorila u američkom Kongresu i Stejt Departmentu tražeći američku intervenciju.[31] Naredne 1983. godine Atanasije Jeftić u crkvenom časopisu „Pravoslavlje“ objavljuje feljton „Od Kosova do Jadovna“ u kojem akcentuje stradanje srpskog naroda u raznim delovima Jugoslavije. Jeftić je bio na čelu konzervativne opozicije unutar SPC-a koja je zagovarala odlučnu ulogu crkve u rešavanju „srpskog nacionalnog pitanja“.[31] Upućivanje peticija i nastupi u crkve medijima su u to vreme bile nove pojave unutar jugoslavenskog društva.[31]
Sredinom 1980-ih godina, unutar crkve započinje proces rehabilitacije Nikolaja Velimirovića, koji je do tada u jugoslavenskoj javnosti smatran saradnikom okupatora i izdajnikom.[34]
1987. godine Crkva počinje pripreme za proslavu 600 godina Kosovske bitke. Mošti kneza Lazara se nose kroz eparhije, a u poslanici izdatoj tim povodom počinje da se promoviše termin “Nebeska Srbija”.[31] Iste godine sarajevski sveštenik Dragomir Ubiparipović objavljuje tekst o “Kulturnom i vjerskom genocidu nad Srbima Sarajeva”, koji se ogledao i u tome što su u nekim dnevnim listovima “odbijali objavljivanje smrtovnica ćirilicom”.[31] S druge strane, crkvena štampa je u to vreme objavljivala napise o muslimanima kao “Muhamedovom đavoljem sjemenu”.[31]
Srpska pravoslavna crkva je pružila bitnu podršku Miloševićevom usponu na vlast i podržavala je aktivnosti njegovog rukovodstva na ukidanju autonomije Vojvodine i Kosova.[31] Tokom Miloševićevog govora na Gazimestanu 1989, po prvi put su se zajedno vijorile crkvene zastave sa krstom i komunističke sa srpom i čekićem.[35] Unutar crkve se sve otvorenije govori o podeli Jugoslavije, sa posebno surovim osvrtom na predstojeće milionsko raseljavanje stanovništva:
Srbi su narod Božji, a Jugoslavija ovakva kakva jeste, saglasno s apsolutnom pravdom Božjom, nudi se da bude podeljena. Ne prolivajmo krokodilske suze zbog toga sto će se tada, odjednom, tri miliona ljudi naći u situaciji – što ce biti prinuđeni – da se nastane negde drugde.[36]
– Najava »crkveno-nacionalnog programa«, juna 1989.
U decembru 1990. na vanrednom zasjedanju Sabora SPC, patrijarha Germana zbog bolesti zamjenjuje episkop raško-prizrenski Pavle. Od tada, crkva se sve više bavi politikom. Tokom prvih višestranačkih izbora u Bosni, crkvena glasila intenziviraju retoriku o srpskim žrtvama genocida, iskopavanju kostiju žrtava i ponovnom sahranjivanju. Radovan Karadžić i Nikola Koljević silazak u jame koriste kao svojevrstan politički marketing, a na izbore izlaze uz blagoslov SPC.[31] Srpska crkva je u politiku Bosne i Hercegovine ušla na velika vrata, vezujući crkvene i narodne interese za određenu političku opciju. Na političkim skupovima Srpske demokratske stranke su sveštenici sedeli u prvim redovima pored političara.[31] U Sarajevu, crkvene manifestacije su služile za promociju stranačkih lidera SDS-a. Do toga je dolazilo na inicijativu same Crkve, o čemu najbolje svedoči izjava Radovana Karadžića:
| “ | Sveštenici su nas ponekad zbunjivali ukazanom pažnjom. Govorili su da nas je sami Bog poslao da spasimo srpski rod.[31] | ” |
| | |
-
Početkom jugoslovenske krize, Srpska pravoslavna crkva dobija sve veći prostor na političkoj sceni Srbije.[37] Na vanrednom zasjedanju arhijerejskog sabora u januaru 1991. godine, Srpska pravoslavna crkva odlučuje da se mimo nje ne mogu donositi nikakve obavezujuće političke odluke koje se tiču Srba:
Teritorije pod srpskom kontrolom (1991-1995)
| “ | Ničije pogodbe sa nosiocima vlasti u Srbiji koja nema mandat da istupa u ime čitavog srpstva ili sa organima jugoslovenske federacije ili komandujućim strukturama jugoslovenske vojske ne obavezuju srpski narod kao cjelinu bez njegove saglasnosti i bez blagoslova duhovne matere, Pravoslavne srpske crkve.[31] | ” |
Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih godina mnogi učesnici ratova su se pozivali na Srpsku pravoslavnu crkvu, tražili podršku Srpske pravoslavne crkve i često je dobijali.[35] Među njima su bili mnogi srpski političari, vojnici, vojni komandanti, uključujući i komandante paravojnih formacija, novinari, pesnici, pisci, itd.[35] S druge strane, mnogi predstavnici SPC su javno podržavali srpske vojne i paravojne formacije.[38] Trijada svetosavskog nacionalizma - bog na nebu, kralj u državi, domaćin u porodici - postaje veoma frekventna u govorima nacionalističkih prvaka.[39] U to vreme, svetosavski nacionalizam postaje dominantna struja unutar crkve.[29][37] Kao glasnogovornike nacionalizma unutar Crkve 1990-ih godina, kritičari navode sledeća četiri episkopa: Amfilohija Radovića, Artemija Radosavljevića, Atanasija Jevtića i Irineja Bulovića.[29] Atanasije Jeftić i Amfilohije Radović su javno tražili spajanje svih srpskih krajeva u Ujedinjene srpske zemlje.[31] Nacionalistička struja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi je smatrala Velimirovićevu rehabilitaciju načinom da se srpsko nacionalno biće „pročisti od sablasti komunizma“.[29] Mošti vladike Nikolaja prenete su u Srbiju u maju 1991. godine, u danima kada je otpočinjao rat na teritoriji bivše Jugoslavije.[37]
Iako se srpski patrijarh Pavle otvoreno izjašnjavao protiv nacionalizma, nije mogao da zaustavi episkope u ratnim vremenima.[38] Suočavajući se sa zahuktalim nacionalizmom, srpski patrijarh je apelovao: „Budimo ljudi, iako smo Srbi“.[39] Međutim, i sam srpski patrijarh je bio izložen kritikama zbog svoje uloge u jugoslovenskim ratovima. Pavle je u svom pismu 1991. godine tokom rata u Hrvatskoj izjavio:"Srbi ne mogu da žive sa Hrvatima ni u kakvoj državi. Ni u kakvoj Hrvatskoj"[40]. Kratko vrijeme potom Sveti Arhijerejski Sabor Srpske pravoslavne crkve donosi u prvom mjesecu 1992. godine odluku da ne priznaje granice između jugoslovenskih republika[41].
| “ | Tamo gde se prospe srpska krv i padnu srpske kosti, to mora biti srpska zemlja. | ” |
| | |
Uoči rata u Hrvatskoj, zvaničnici SPC su izjavljivali da teritorije na kojima žive Srbi »ne mogu ostati u sastavu bilo kakve nezavisne Hrvatske, već se moraju naći pod zajedničkim državnim krovom sa današnjom Srbijom i svim srpskim krajinama«.[36] Tadašnji arhimandrit Filaret je javno pozivao na rat putem medija i išao na ratom zahvaćene prostore hrabreći srpske dobrovoljce. Njegova slika u mantiji sa puškomitraljezom isred tenka, koja je obišla svet, do danas izaziva žestoke kritike. Filaret je kasnije unapređen u episkopa eparhije mileševske.[35]
Tokom rata u Hrvatskoj, gornjokarlovački Episkop SPC Nikanor je osuđivao one mirotvorce koji bi da mire Srbe i Hrvate, "te vjekovne neprijatelje".[42] Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović je bio umeštan u ratna zbivanja na dubrovačkom ratištu.[39] On je u jesen 1991. obilazio crnogorsku vojsku koja je vršila opsadu Dubrovnika i delio im krstiće i ikonice.[35] Novembra 1991. godine Amfilohije je epskom pesmom "Mojkovačka bitka" izvođenom uz gusle hrabrio rezerviste podgoričke brigade „Veljko Vlahović“ na dubrovačkom ratištu.[43] Amfilohije Radović je na Petrovdan 12. jula 1991. godine u cetinjskom manastiru primio Željka Ražnatovića Arkana, vođu srpske paramilitarne formacije „Tigrovi“, koji je sa svojom jedinicom pušten da uđe u manastir pod punim naoružanjem.[43] Nakon pada Vukovara 18. novembra 1991. 'Pravoslavlje' je objavilo da deca Vukovara dišu radošću i srećom jer su oslobođena.[35] Dalmatinski episkop Longin je blagoslovio srpke vojne i paravojne jedinice u Hrvatskoj.[44] Kada je prvi put potpisano primirje u Hrvatskoj, episkopi SPC su objavili da nijedna vlada u ime srpskog naroda nema pravo da potpisuje nikakva primirja bez blagoslova svoje crkve.
Tokom rata u Bosni i Hercegovini zvorničko-tuzlanski episkop Vasilije Kačavenda je u Bijeljini držao ratnohuškačke govore i javno podržavao politiku Radovana Karadžića.[46] Ovaj episkop SPC je takođe poznat po blagosiljanju mladića za odlazak u rat.[46] Kada je predsednik SR Jugoslavije Dobrica Ćosić zamolio hercegovačkog episkopa Atanasija da ga obavesti ima li na terenu njegove eparhije nekih zločina koje čine srpske trupe, ovaj je odgovorio da je on vladika srpskom pravoslavnom narodu, a ne nekim tamo muslimanima ili nekim drugim i da on brine o svome narodu koji je žrtva i paćenik. Na osnovu ovoga analitičar Pavle Rak zaključuje da je Atanasije Jeftić kao plemenski vođa brinuo o ratnom uspehu svoga plemena, a ne kao episkop o dušama svoje pastve, jer ga nije interesovalo čine li ti ljudi zločine ili ih ne čine.[35] Odnosi rukovodstva SPC i RS su bili veoma blisku, veronauka je tamo uvedena u škole, episkopi su prisustvovali zasedanjima Parlamenta, savetovani su prilikom svih važnijih odluka, a sam Radovan Karadžić je izjavljivao kako za svaku svoju odluku mora da se konsultuje sa episkopima ili patrijarhom.[35]
Crkva se okreće od Miloševića nakon što on prestaje da podržava bosanske Srbe. Tokom '93 i '94. Crkva veliča ratno rukovodstvo bosanskih Srba, naglašavajući da Radovan Karadžić i Biljana Plavšić idu svetolazarskim putem.[35] U poodmaklim godinama rata u BiH, kada su već neki poslanici Republike Srpske bili spremni na kompromise, srpska crkva je zastupala militantniji stav, suprotstavljajući se raznim mirovnim predlozima, kao što je Vens - Ovenov plan iz 93. godine, a zatim plan Kontakt grupe iz 94. godine, i insistirajući da nema uzmaka sa zaposednute teritorije.[35] Na teritoriji Republike Srpske porušene su gotovo sve džamije (ukupno 1.186) i veliki broj katoličkih crkvi (preko 500), što crkva nije osudila.[47] Neki sveštenici, poput episkopa Vasilija Kačavende, su čak optuženi za silovanje bosanskih žena i devojčica.[48]
Povodom Dejtonskog sporazuma Slobodan Milošević je tražio da patrijarh aminuje ovlašćenja koju su mu bosanski Srbi dali u vezi sa pregovorima. Patrijarh je to potpisao, ali je Sinod već u jesen 1995. odlučio da je taj potpis nevažeći.[35] 1996. godine episkop Amfilohije Radović je uredio zbornik Jagnje Božije i zvijer iz bezdana, u kome se izlaže pravoslavna filozofija rata.[49] Knjiga sadrži doprinose mnogih srpskih sveštenika i učenjaka, među kojima je i Radovan Karadžić. Ovaj zbornik prvenstveno služi da opravda srpski rat u Bosni i da posluži kao "filozofska" opozicija anti-ratnoj literaturi objavljenoj u Jugoslaviji.[50] 1997. godine srpski patrijarh Pavle je potpisao deklaraciju za obustavljanje postupka Haškog tribunala protiv Radovana Karadžića.
1998. godine kriza na Kosovu se razbuktavala. Jedan od monaha iz raško-prizrenske eparhije, Sava Janjić je progovorio o stradanjima Albancima na Kosovu, što je bio prvi put da neki pripadnik Srpske pravoslavne crkve pokaže brigu za položaj Albanaca.[35][51]
Nakon petooktobarskih promena 2000. godine, u Srbiji dolazi do jačanja pravoslavnog klerikalizma[37], a političko delovanje SPC karakteriše desekularizacija, anti-komunizam, i anti-evropejstvo.[6] Zvanične crkvene novine "Pravoslavlje" poprimaju karakter antizapadnog glasila, u kom su oni koji misle drugačije žigosani kao izdajnici, nesrbi, evroslinavci, „novodobci“, itd.[6]
U novembru 2000. godine Sveti arhijerejski sabor zahteva da se veronauka uvede kao redovni predmet u državne škole, a iz Kancelarije za veronauku pri srpskoj patrijaršiji je saopšteno da bi „država morala pravoslavlje da proglasi državnom religijom, odnosno, da naša država treba da se verifikuje kao pravoslavna država“.[37] Crkva je tada tražila i ukidanje republike i restauraciju monarhije. Početkom 2001. godine Crkva pokreće inicijativu za “redefinisanje odnosa crkve i države”, o čemu se razgovaralo u susretima predsednika Vojislava Koštunice i patrijarha Pavla.[52] Iste 2001. godine Vlada je donela uredbu o uvođenju veronauke u škole, a ubrzo potom se uvodi prisustvo sveštenika u vojnim institucijama.[37]
Crkva u Srbiji se protivi pravima homoseksualaca, zalaže se za povećanje nataliteta i zabranu abortusa. 30. juna 2001. je nasilno prekinuta Parada ponosa u Beogradu, čije su učesnike tukli huligani, uz prisutvo i podstrek sveštenika Srpske pravoslavne crkve.[53]
Nakon atentata na premijera Zorana Đinđića 2003. godine uspostavljen je takozvani simfonijski odnos Republike Srbije i SPC, koji je bio tipičan za Kraljevinu Srbiju.[6] U posmrtnoj besedi na odru Zorana Đinđića Amfilohije Radović izjavljuje da je Đinđić „u momentu najvećeg poniženja svog naroda, na obrenovićevski način pružio ruku pomirenja Evropi i svijetu“, što kritičari ocenjuju kao šamar u lice srpskoj demokratskoj javnosti.[43] 19. maja 2003. godine Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve kanonizuje Nikolaja Velimirovića za sveca, i pored brojnih kritika na račun njegovih političkih stavova. Maja 2003. na saboru Srpske pravoslavne omladine usvojena je tzv. Studenička deklaracija Atanasija Jeftića, kojom se kritikuju evropske integracije i evropska kultura u celini, a oni koji se zalažu za Evropu se nazivaju evroslinavcima.[8] Tih godina jačaju neke ekstremističke grupacije, kao što je Otačastveni pokret Obraz, koje se u svom delovanju pozivaju na crkvu, a od kojih se crkva ne ograđuje. U crkvenom političkom programu iz 2004. godine, nazvanom „Predlog načertanija za XXI vek“ (vidi: Načertanije), se kaže sledeće:
Naša će se budućnost i buduće srpske države zasnivati na svetosavlju, kosovskom zavetu, preispitivanju dosadašnje ukupne srpske kulture, očuvanja srpskog jezika i ćirilice, obnovi srpskog sela, domaćinske porodice, parohijske zajednice, crkveno-narodnih sabora i monarhije, koji će o svemu odlučivati.[2]
– Predlog načertanija za XXI vek, 2004.
U Crnoj Gori, odnosi između mitropolita SPC Amfilohija i crnogorskih vlasti zahlađuju zbog njihovog opredeljenja za nezavisnost.[54] Uoči referenduma o nezavisnosti 2006. godine, Amfilohije je o crnogorskom državnom projektu izjavio: “Ne pravi se pita od onoga.”[43] 2008. godine SPC stiče svoj pun uzlet nakon događaja vezanih za proglašenje nezavisnost Kosova. U političkim zbivanjima na Kosovu SPC ponovo zauzima “tvrdu liniju”, o čemu dobro govori odluka episkopa Artemija upućena svim manastirima na Kosovu i Metohiji:
Sa predstavnicima prištinskih vlasti, misije EU u pokrajini, kao i sa predstavnicima zemalja koje su priznale Kosovo, ne treba održavati nikakve kontakte, razgovore o bilo čemu, ne primati ih u posetu, ne odazivati se i ne odlaziti na njihove pozive bilo kojim povodom. Nepoštovanje i ogrešenje o ovu našu odluku, u ma kom vidu, biće strogo sankcionisani.[55]
– Naredba episkopa Artemija manastirima na Kosovu i Metohiji, 2008.
Već godinama se Srpska pravoslavna crkva zalaže za rehabilitaciju ne samo četničkog pokreta[56], već i srpskih kolaboracionista iz Drugog svetskog rata, Dimitrija Ljotića i Milana Nedića.[1] 9. maja 2009. godine, na Dan pobede nad fašizmom, u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen saradnicima fašista Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristašama.[57]
Početkom 2009. godine SPC je stopirala Zakon o zabrani diskriminacije, jer se u njemu zabranjuje diskriminacija na temelju seksualnog opredeljenja.[58][59] Srbijanski ministar Rasim Ljajić je povodom toga izjavio: "Neka nam se kaže da ubuduće zakone šaljemo prvo crkvama, a onda neka idu u redovnu proceduru".[60] Uoči beogradske povorke ponosa 2009. godine, koja je otkazana, mitropolit Amfilohije Radović je nazvao homoseksualnu ljubav jalovom dodajući da „drvo koje ploda ne rađa siječe se i u oganj baca“.[61] Ovu izjavu, koja je kasnije prihvaćena kao zvanični stav Crkve, osudilo je više nevladinih organizacija kao govor mržnje[62], a neki pravnici su u njoj pronašli elemente krivičnog dela[63], zbog čega su organizacije za ljudska prava najavile tužbu.[64]
Leta 2011. SPC je promovirala knjigu Milana Lukića, Haškog zatvorenika osuđenog na doživotnu robiju zbog paljenja preko 100 Bošnjačkih žena i djece u Višegradu.[65]
Kritičari ocenjuju da je poslednjih godina odnos Srpske pravoslavne crkve prema ostatku hrišćanskog sveta sve više sektaški i da SPC vodi politiku izolacionizma.[8] Na čitavu katoličku crkvu se gleda isključivo kroz Nezavisnu Državu Hrvatsku, Pavelića, pokolje i Jasenovac.[8] Odnos prema pravoslavnoj Vaseljenskoj patrijaršiji je takođe loš zbog toga što se SPC protivi njenom ekumenskom opredeljenju.[8]
Izveštaj Helsinškog odbora za ljudska prava ocenjuje da Srpska pravoslavna crkva zapostavlja univerzalne poruke Jevanđelja, klizeći u nacionalizam, i da su dva glavna obeležja njenog delovanja antikomunizam i nacionalizam, kojima pokušava sprovesti „čišćenje“ srpskog nacionalnog identiteta od posledica komunističke ideologije.[66]
Pojava nacionalizma u crkvi je postala predmet kritike ne samo laičke javnosti, već i pojedinih episkopa SPC, koji ovakvo delovanje ocenjuju kao „gradnju građevine raskolničkog duha“.[67] Vladika Grigorije podseća da skrivanje iza ideje srpstva, svetosavlja i „čuvarke narodnog bića“, pokazuje „nespremnost i nesposobnost za pastirske izazove vremena“, odnosno „nesposobnost da budemo Crkva“.[67]
Kritičari smatraju da se poseban vid propagandne aktivnosti SPC ogleda u prećutkivanju. Prećutkivano je da je u Banjaluci tokom rata za manje od pola godine svih 16 banjalučkih džamija zbrisano sa lica zemlje. A najrečitije je bilo ćutanje povodom nasilno sprečenog obnavljanja džamije Ferhadije 6. maj 2001, kada su srpski demonstranti kamenovali goste, zapalili pet autobusa kojima su gosti stigli i spalili islamsku zastavu sa sedišta islamske verske zajednice, što je ostalo bez jasne i oštre osude od strane zvaničnika SPC.[9] Srpsku pravoslavnu crkvu danas mnogi kritikuju i zbog nepominjanja srpskih ratnih zločina, a posebno jer još uvek nema javnog pokajanja za masakr u Srebrenici.[35]
„I Srpska crkva je stvorena, učvršćena i uvećana na ljudskoj krvi i to uglavnom delanjem trojice najistaknutijih predstavnika dinastije Nemanjića: Stefana Nemanje, kralja Milutina i cara Dušana ... Bez mača svetog kralja Milutina Srpska crkva se ne bi tako uvećala i zasijala punim sjajem. I na kraju, bez osvajanja i nasilja cara Dušana, kojeg su s razlogom nazvali Silni, bez popaljenih gradova i sela, bez "preklanih vratova" Grka i Albanaca, niti bi se Dušan mogao proglasiti carem, niti bi Srpska crkva mogla postati patrijaršija. Koliko god to surovo zvučalo, zaključak je jasan: Srpska crkva, kao i sve druge hrišćanske, utemeljena je, učvršćena (pokolji bogumila) i uvećana, tj. podignuta na patrijaršijski nivo (stradanja Grka i Albanaca), na ljudskoj krvi.[2]“ 
