Veličina slova: 
Sava Nemanjić (po rođenju Rastko) je bio plemić iz vladarske kuće Nemanjića, uticajni diplomata i moćni raški arhiepiskop. U vreme pada Vizantije i opšteg rasula na Balkanu, on je od izbeglog patrijarha u Nikeji isposlovao autokefalnost crkve i sebi čin arhiepiskopa, a od pape u Rimu priznanje državnosti Raške i bratu kraljevsku krunu. Nakon toga je radio na jačanju crkvene organizacije, pokrštavanju "jeretika" i "neznabožaca", i progonu raških bogumila.
Savin spisateljski rad je skroman. Preveo je Nomokanon, namenjen organizaciji crkve, i napisao tri manastirska statuta (hilandarski, karejski i studenički). U „Studeničkom tipiku“ nalazi se i „Žitije svetog Simeona“, koje je postalo zasebno delo.
Mladost i monaštvo
Rođen je kao najmlađi sin raškog vladara Stefana Nemanje 1169. ili 1174. godine. Godine 1191, u uzrastu od 17 ili 22 godine, otišao je na Svetu Goru. Hagiografski pisci navode da je iz ljubavi prema veri napustio položaj princa, pobegao od kuće i zamonašio se, dok kritička istorija smatra da ga je poslao otac iz državnih razloga. Nakon nekoliko godina, Savi se 1196. na Atosu pridružuje i sam Nemanja, koji je navodno abdicirao u korist srednjeg sina Stefana Nemanjića (izvor: Stefan Nemanjić, „Žitije svetog Simeona“). Nemanja i Sava obnavljaju pusti manastir Hilandar i čine ga srpskim centrom na Atosu. Stefan Nemanja, u monaštvu Simeon, umire 1199. godine.
Rođen je kao najmlađi sin raškog vladara Stefana Nemanje 1169. ili 1174. godine. Godine 1191, u uzrastu od 17 ili 22 godine, otišao je na Svetu Goru. Hagiografski pisci navode da je iz ljubavi prema veri napustio položaj princa, pobegao od kuće i zamonašio se, dok kritička istorija smatra da ga je poslao otac iz državnih razloga. Nakon nekoliko godina, Savi se 1196. na Atosu pridružuje i sam Nemanja, koji je navodno abdicirao u korist srednjeg sina Stefana Nemanjića (izvor: Stefan Nemanjić, „Žitije svetog Simeona“). Nemanja i Sava obnavljaju pusti manastir Hilandar i čine ga srpskim centrom na Atosu. Stefan Nemanja, u monaštvu Simeon, umire 1199. godine.
Nakon smrti Stefana Nemanje u Raškoj dolazi do borbe za vlast između njegovih sinova, Savine braće. Prvorođeni sin Vukan početkom 1202. godine preuzima vlast, uz pomoć Ugara. Protiv njega se borio srednji sin Stefan, uz pomoć Bugara.
No, nakon pada Carigrada 1204. Bugari jačaju te zauzimaju vizantijski zapad, Prizren, Skoplje, Ohrid. Oko 1205. godine, Stefan, uz pomoć bugarskog cara Kalojana, preuzima vlast nad Raškom. Tada u žurbi šalje Savi pismo, da se vrati u zemlju i donese Nemanjine mošti. U pismu ga podseća na očevu volju da on vlada, tvrdeći da je Vukanova neposlušnost uzrok građanskoga rata. Stefan izveštava da je rat privremeno dobio, ali da Vukan još nije savladan, te mu je potrebna simbolička podrška:
"Zato te neprestano molim, o prečasni oče naš Savo, poslušaj glas koji ti šaljem iz dubine srca, i ne prezri moljenja mojega, i, skupivši mošti Svetoga i Prečasnoga, učini nam milost, potrudi se i sam donesi prijatna mirisa mošti Svetoga, da se prosveti otačastvo njegovo donosom moštiju njegovih i dolaskom tvojih..."
Ubistvo sevastokratora Streza
Strez je bio bugarski plemić iz dinastije Asena, pretendent na bugarski presto, koji je, nakon sukoba sa bratom Borilom 1207. godine, uz pomoć Stefana Nemanjića zavladao područjem Makedonije. Moguće da je on prethodno pomogao Stefanu da preuzme vlast u Raškoj. Kakogod, utvrdivši se u Proseku kraj Vardara, Strez se miri sa Bugarima, dobija titulu sevastokratora i 1214. godine kreće protiv Raške.
Strez je bio bugarski plemić iz dinastije Asena, pretendent na bugarski presto, koji je, nakon sukoba sa bratom Borilom 1207. godine, uz pomoć Stefana Nemanjića zavladao područjem Makedonije. Moguće da je on prethodno pomogao Stefanu da preuzme vlast u Raškoj. Kakogod, utvrdivši se u Proseku kraj Vardara, Strez se miri sa Bugarima, dobija titulu sevastokratora i 1214. godine kreće protiv Raške.
Stefan šalje Savu na diplomatsku misiju u Srezov logor. Nakon neuspeha diplomatije, Sava noću napušta kamp, a sevastokratora nalaze mrtvog. Plaćeni hagiograf ističe da Sava nije ubica, već „neki strašni mladić“ koji, po zapovesti Savinoj, probode sevastokratoru srce bodežom (Teodosije, Žitije svetog Save). Historičar John V. A. Fine pretpostavlja da je Sava imao podršku među nekim Strezovim plemićima koji su organizovali atentat, da bi potom prebegli u Rašku. Profesor Vasil Zlatarski smatra da je Sava direktno umešan u ubistvo sevastokratora. Istoričar Željko Fajfrić takođe smatra da je atentat na Streza "veoma vešto izveden uz verovatnu Savinu ulogu".
Proglašenje autokefalnosti crkve
Početkom 13. veka crkva u Raškoj nije bila samostalna, već podređena Ohridskoj arhiepiskopiji. Krstaši su bili zauzeli Carigrad, Vizantija više nije postojala. Za nasleđe se borilo nekoliko država, među kojima Epirska despotovina, u kojoj se nalazio Ohrid, i Nikejsko carstvo, u kojem se nalazio patrijarh. Sava je vešto iskoristio tadašnje političke prilike i proglasio nezavisnost raške crkve od Ohridske arhiepiskopije.
Početkom 13. veka crkva u Raškoj nije bila samostalna, već podređena Ohridskoj arhiepiskopiji. Krstaši su bili zauzeli Carigrad, Vizantija više nije postojala. Za nasleđe se borilo nekoliko država, među kojima Epirska despotovina, u kojoj se nalazio Ohrid, i Nikejsko carstvo, u kojem se nalazio patrijarh. Sava je vešto iskoristio tadašnje političke prilike i proglasio nezavisnost raške crkve od Ohridske arhiepiskopije.
Sava Nemanjić odlazi u Nikeju (ne praznih ruku) kod vaseljenskog patrijarha Manojla, od koga će krajem 1219. godine isposlovati autokefalnost raške crkve i čin arhiepiskopa. Sava je prethodno bio monah pa je postao arhiepiskop, preskočivši čin episkopa. Radi ustrojenja crkve, on prevodi Nomokanon, zbirku crkvenih i pravnih propisa. U Nomokanonu daje i popis kanonskih knjiga, kako bi zabranio upotrebu slovenskih apokrifa.
Po povratku u zemlju, posvećuje se jačanju crkvene organizacije. Osnovao je 8 novih episkopija uključujući i arhiepiskopiju u Žiči. Novoizgrađeni manastiri su bogato darovani imanjima, šumama, vinogradima, voćnjacima (o poreklu imovine malo niže). Sava je za episkope postavio svoje učenike, od kojih su neki upravo stigli iz Hilandara. Odredio je još jednu grupu učenika čiji je zadatak bio da misionare po Raškoj i iskorenjuju „neznaboštvo“.
Reakcija Ohridske arhiepiskopije
Nakon što se srpska crkva jednostrano otcepila od Ohridske arhiepiskopije, ohridski arhiepiskop Dimitrije 1220. godine šalje pismo u kojem oštro kritikuje Savine postupke, nezakonito sticanje čina arhiepiskopa i samovoljno smenjivanje pravoslavnih episkopa u Prizrenu i Rasu. Dimitrije optužuje Savu da je izdao monaški zavet, da je postao politički upravnik i savetnik, i poslanik okolnim vlastima. Dalje o Savi kaže:
Nakon što se srpska crkva jednostrano otcepila od Ohridske arhiepiskopije, ohridski arhiepiskop Dimitrije 1220. godine šalje pismo u kojem oštro kritikuje Savine postupke, nezakonito sticanje čina arhiepiskopa i samovoljno smenjivanje pravoslavnih episkopa u Prizrenu i Rasu. Dimitrije optužuje Savu da je izdao monaški zavet, da je postao politički upravnik i savetnik, i poslanik okolnim vlastima. Dalje o Savi kaže:
“I sasvim se upusti u svetske brige i u svetsko slavoljublje, poče ići na gozbe, poče jahati konje odabrane, okićene i opremljene, poče voditi mnogu svitu, poče putovati sa paradom, uz pratnju veliku i različitu.”
Krunisanje Stefana i verski progoni
Sava nije mnogo brinuo zbog kletvi arhiepiskopa Dimitrija, jer je već uveliko bio u kontaktu sa papom Honorijem III, koji mu je oko 1220. godine poslao legata sa kraljevskom krunom. 1221. godine je održan veliki državno-crkveni sabor u Žiči, na kojem arhiepiskop Sava Nemanjić papinom krunom kruniše svog brata Stefana Nemanjića za kralja, te Raška postaje kraljevina. Sava je tom prilikom održao besedu o pravoj veri, uperenu protiv bogumila, u kojoj tvrdi da je ispravan život bez „prave vere“ uzaludan. Tom prilikom, Savin sinod proklinje Rastudija i ostale poglavare bosanske crkve, koji su primali prognane raške hrišćane.
Sava nije mnogo brinuo zbog kletvi arhiepiskopa Dimitrija, jer je već uveliko bio u kontaktu sa papom Honorijem III, koji mu je oko 1220. godine poslao legata sa kraljevskom krunom. 1221. godine je održan veliki državno-crkveni sabor u Žiči, na kojem arhiepiskop Sava Nemanjić papinom krunom kruniše svog brata Stefana Nemanjića za kralja, te Raška postaje kraljevina. Sava je tom prilikom održao besedu o pravoj veri, uperenu protiv bogumila, u kojoj tvrdi da je ispravan život bez „prave vere“ uzaludan. Tom prilikom, Savin sinod proklinje Rastudija i ostale poglavare bosanske crkve, koji su primali prognane raške hrišćane.
Tokom sabora Sava je lično isledovao i pokrštavao „jeretike“ koji nisu prihvatali crkvenu hijerarhiju: "A one koji su propovedali jeres zadrža sa sobom kod crkve i nasamo ih tačno ispita. Nekrštenima, uz prethodno proklinjanje jeresi koju imađahu, zapovedi da drže dane oglašene u čuvanju čistote, i tako zapovedaše im da se krste." Sava i kralj Stefan su plemićima nudili darove i počasti ako odbace „jeres“, a sa onima koji nisu pristajali surovo su postupali. Nakon sabora dolazi do verskih progona u celoj Raškoj – sve one koji nisu pristali da se odreknu svoje vere, "s velikim beščašćem iz cele svoje zemlje izgonjahu." (Teodosije, Žitije svetog Save) Što se tiče njihove imovine, tadašnja praksa je bila da se prognanina oduzimaju posedi i „daruju“ manastirima i crkvi.
Kralj Radoslav i promena raške politike
Stefan Nemanjić umire 1228. godine, a novi kralj Radoslav menja rašku politiku prema Ohridskoj arhiepiskopiji. Kralj Radoslav se u vanjskoj politici oslanjao na južnu Epirsku Despotovinu, u kojoj se nalazila Ohridska arhiepiskopija. Želeo je da izgladi odnose sa Ohridom, pa počinje prepisku sa arhiepiskopom Dimitrijem oko otvorenih crkvenih pitanja. Ubrzo potom, Sava napušta Rašku.
Stefan Nemanjić umire 1228. godine, a novi kralj Radoslav menja rašku politiku prema Ohridskoj arhiepiskopiji. Kralj Radoslav se u vanjskoj politici oslanjao na južnu Epirsku Despotovinu, u kojoj se nalazila Ohridska arhiepiskopija. Želeo je da izgladi odnose sa Ohridom, pa počinje prepisku sa arhiepiskopom Dimitrijem oko otvorenih crkvenih pitanja. Ubrzo potom, Sava napušta Rašku.
Godine 1229. Sava odlazi na putovanje na Istok (neki kažu hodočašće), a usput svraća kod nikejskog cara Jovana Duke Vataca. U zimu 1229/30. je posetio i Svetu goru, a u Solunu se sastao sa vladarom Epirske Despotovine Teodorom Anđelom.
Iste 1230. godine Teodor Anđeo biva poražen od Bugara u bici kod Klokotnice. Porazom Epira, kralj Radoslav ostaje bez moćne podrške. Te godine, Sava se vraća u zemlju i ženi njegovog mlađeg brata Vladislava kćerkom bugarskog cara Asena.
Narednih godina, raški velikaši uz bugarsku pomoć dižu bunu i svrgavaju kralja Radoslava početkom 1234. godine. Poslednji pomen kralja Radoslava datira od 4. februara 1234. godine, nakon čega je njegova sudbina nepoznata. Na presto, protivno običaju, dolazi mlađi brat Vladislav, oženjen ćerkom bugarskog cara. Sava ga kruniše za kralja 1234. godine. Iste godine, povlači se sa položaja arhiepiskopa, postavlja svog naslednika Arsenija i odlazi na misiju na Istok. U Jerusalimu sa sastaje sa patrijarhom Atanasijem. Po Egiptu se kretao pod zaštitom dinastije Ejubida. Sastao se sa aleksandrijskim patrijarhom, a zatim ga je primio sultan Al-Kamil. Posetio je i Antiohiju i Carigrad, a nakon toga krenuo kod bugarskog cara Ivana Asena II ali ga početkom 1236. stiže smrt u bugarskoj prestonici Velikom Trnovu.
ZaključakU svetlu biografskih podataka o Savi Nemanjiću, razmotrimo glavne navode crkvene propagande. Sava se odrekao vlasti zarad monaštva? Odrekao se monaštva zarad vlasti. Zauvek napušta manastir Hilandar i preuzima najvišu crkvenu vlast u zemlji. Sava miri braću? Prvo je pomogao mlađem Stefanu da preuzme vlast od prvorođenog Vukana, a potom mlađem Vladislavu da svrgne prvorođenog Radoslava. I Vukan i Radoslav potom netragom nestaju. Sava zaustavlja građanski rat? Pokreće verske progone, kuje zavere, svrgava kraljeve, eliminiše neistomišljenike, organizuje atentat, mimo kanona preuzima vlast. Sava bio prosvetitelj? Da, bio je pismen. Pisao je crkvena pravila i statute. Zabranjivao nepodobne knjige (slovenske apokrife), pokrštavao i progonio neistomišljenike. Nije radio na prosvećivanju naroda već na nasilnoj indoktrinaciji.
Vidimo da Sava Nemanjić nije bio nikakav književnik, filozof niti prosvetitelj. Bio je vešt diplomata koji se izborio za otcepljenje srpske crkve od Ohridske arhiepiskopije. Ta organizacija ima razloga da ga slavi i da mu bude zahvalna, ali nema razloga da se u našim školama slavi kao prosvetitelj. Stvaranjem kulta svetog Save SPC nastoji da promoviše srednjovekovne vrednosti iz doba Nemanjića. Savremenoj Republici Srbiji je, pre svega, potreban diskontinuitet sa takvim vrednostima. Zašto bi prvi poglavar Srpske pravoslavne crkve bio simbol prosvete u Srbiji? Po istoj logici, simbol prosvete može biti i prvi poglavar Islamske zajednice Srbije.
Postoji samo jedan razuman izlaz iz ove situacije, a to je da simbol prosvete bude najveći srpski prosvetitelj Dositej Obradović.
No comments:
Post a Comment